ZADUSZKI W ESSENTII Motyw zjaw w literaturze romantycznej

źródło

Zjawy i zjawiska nadprzyrodzone od wieków fascynują twórców, którzy wykorzystują je do urozmaicenia swoich dzieł. Pełnią one różnorodne funkcje, służą wykreowaniu tajemniczego, fantastycznego świata, stanowią walor utworów oraz wywołują niewątpliwy efekt zaskoczenia czytelnika.

Najwyraźniej motywy te zostały ukazane w literaturze romantycznej, dlatego też pokrótce przedstawię te utwory, które moim zdaniem najsilniej zakorzeniły się w historii literatury zarówno polskiej, jak i światowej.

Romantyczność – Adam Mickiewicz

Widzenie czy opętanie

Można by zapytać, jaki był zamysł autora, że zdecydował się on wprowadzić do utworu postać Karusi rozmawiającej ze zmarłym Jasiem. Czy Karusia była opętana? Jak to możliwe, że w biały dzień, w miasteczku, pośród tłumu ludzi ona widziała swojego ukochanego?

Wszystkie te pytania są tak naprawdę pytaniami o światopogląd epoki romantycznej, gdyż Ballady stanowią utwór przełomowy, są silnie związane ze sporem pseudoklasyków z romantykami, pokolenia starego z pokoleniem młodych.

W jaki sposób poeta nawiązał w utworze traktującym o miłości do owego sporu ideologicznego? Otóż wydaje się, że wprowadzenie do niego postaci pozornie widzącej dziewczyny i ducha Jasieńka w pełni rozstrzyga tę kwestię – pseudoklasycy nie dopuszczali bowiem możliwości przenikania się świata nadprzyrodzonego ze światem doczesnym, a co za tym idzie: zabieg Mickiewicza przełamał barierę między starą epoką a nową i wysunął się na pierwszy plan.

Romantyczność to romantyczny manifest. Ścierają się w niej dwie płaszczyzny: pierwsza – oświeceniowa (mędrca szkiełko i oko); druga – romantyczna (czucie i wiara). Odpowiedź na pytania zadane na samym początku jest zatem uzależniona od tego, z jakiej perspektywy spojrzymy na problem przedstawiony w utworze. Karusia była opętana z punktu widzenia mędrca reprezentującego pogląd klasycystyczny, romantycy postrzegali ją jako widzącą, ale nie oczyma, tylko sercem (miej serce i patrzaj w serce). Jeśli wziąć pod uwagę takie stanowisko, możemy bez najmniejszych wątpliwości stwierdzić, że jej rozmowa z Jasiem była jak najbardziej uzasadniona. I nawet fakt, że zdarzyło się to w ciągu dnia, nie będzie nas dziwił. Zamysłem autora było bowiem udowodnienie, że miłość jest silniejsza od śmierci.

A zatem obecność postaci Karusi i Jasia posłużyła poecie jako dowód na to, że nie istnieje ścisła granica między światem nadprzyrodzonym a doczesnym.

Król olch –  Johann Wolfgang Goethe

Majaki a prawda

Król Olch to historia ojca, który chcąc uratować syna przed śmiercią, wiezie go nocą przez las do domu. Poeta wykorzystuje majaki chłopca jako stan szczególnego wyostrzenia zmysłów. Chłopiec widzi więcej niż jego ojciec: Tam ojcze, on, król olch, daje znak, / Ma płaszcz, koronę i biały tren. Ponadto ów król olch przemawia do dziecka:

Pójdź chłopcze w las, w ten głuchy las! 

Wesoło będzie płynąć czas. 

Przedziwne czary roztoczę w krąg, 

Złotolitą chustkę dam ci do rąk

...

Gdy wejdziesz, chłopcze w ten głuchy las, 

Ujrzysz me córki przy blasku gwiazd. 

Moje córki nucąc pląsają na mchu, 

A każda z mych córek piękniejsza od snu.

Jak wyjaśnić widzenie chłopca i stanowisko jego ojca? 

Dziecko widzi więcej, dorosły uznaje to za nic nieznaczące majaki. A jednak syn umiera. Okazuje się, że król olch zstąpił na ziemię po to, by go zabrać, a zatem ojciec, twierdząc, że To wiatr (...) to wiatru głos, / Szeleści olcha i szumi wrzos, i następnie: (...) to księżyc tak lśni, / To księżyc tańczy wśród czarnych pni mylił się, bo w rezultacie to widzenie chłopca wydało się słuszne. A jego uzasadnienie stanowi zakończenie utworu.

Ta wizja uświadamia nam, że racjonalne wyjaśnienie sytuacji jest błędne, gdyż to dziecko miało rację, mimo że według ojca majaczyło, było chore. 

Goethe wykorzystał chorobę jako ukazanie stanu pośredniego między światem żywych a światem zmarłych i za jej pomocą przedstawił tezę, że dziecko bezpośrednio kontaktowało się z królem olch, ponieważ miało dostęp do sfery nadprzyrodzonej, a ojciec nie.

Faust – Johann Wolfgang Goethe

Zakład o ludzką duszę

Nawet jeśli nie czytaliście Fausta, z pewnością kojarzycie postać Mefistofelesa – upadłego anioła, niszczyciela dobra. Czym kierował się Goethe tym razem, zestawiając ją z postacią doktora Fausta? Otóż motywem przewodnim utworu okazał się pakt diabła z Bogiem o duszę ludzką.

Mefistofeles kusi Fausta, który – przekonany o tym, że żadna nauka nie zapewniła mu szczęścia – ostatecznie podpisuje cyrograf, a diabeł decyduje się zostać jego przewodnikiem w poszukiwaniu sensu życia.

Po raz kolejny mamy do czynienia ze starciem rozumu z sercem. Tak naprawdę nauka nie wypływa z racjonalistycznych przekonać Fausta i dlatego doznaje on konfliktu światopoglądowego – dochodzi do wniosku, że jego życie straciło sens. Ulega pokusie diabła, gdyż jest zdeterminowany, za wszelką cenę chce żyć pełnią życia.

W rezultacie i tak Mefistofeles przegrywa walkę z Bogiem, a zatem słowa, które wypowiada (jestem tą siłą, która wiecznie zła pragnąć, wiecznie czyni dobro), okazują się słuszne. Faust zostaje zbawiony.

Postać Mefistofelesa posłużyła autorowi do przekazania pewnej prawdy, która głosi, że nauka nie jest w stanie pojąć istoty świata i zaspokoić pragnień wynikających z ludzkiej egzystencji.

Dziady – Adam Mickiewicz

Tradycja i profetyzm

Dziadów cz. II zna każdy. Z częścią III jest już nieco gorzej. Może i ją kojarzymy, ale czy rozumiemy? Tutaj pojawia się pewien problem: dlaczego tak trudno jest zrozumieć sens tego utworu? 

O ile w części drugiej wszystko składa się w jedną spójną całość, o tyle część trzecia nieco wymyka się temu schematowi. Jest inna. Mogłoby się wydawać, że nie pasuje do ogólnego klimatu, ale... czy na pewno? 

Część druga prezentuje popularny wśród Słowian obrzęd dziadów, podczas którego żywi łączą się z umarłymi, oba światy łączą się ze sobą. Nie istnieją żadne bariery. 

Mickiewicz w pierwszej fazie utworu ukazuje Upiora, następnie trzy szczególne dusze czyśćcowe: dzieci, młodą dziewczynę i Złego Pana. Każda z nich z jakiegoś powodu nie trafiła do nieba, jest rozdarta i zawieszona między życiem doczesnym a wiecznym. 

Są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom.

Dlaczego poeta wprowadza do swojego utworu zjawy? Jaką funkcję pełni pojawiający się na samym początku Upiór?

Upiór to duch-powrotnik, przybywający z zaświatów duch człowieka, który z powodu nieszczęśliwej miłości popełnia samobójstwo. Tkwi zawieszony pomiędzy światem żywych i światem umarłych, co roku wychodzi z grobu, powraca na ziemię jako Upiór i przeżywa na nowo dramat stłumionej miłości.

Zjawy z kolei pełnią w pewnym sensie funkcję moralizatorską – cierpią za winy, które popełnili za życia, dlatego nie mogą trafić do nieba. Dziadów cz. II zawiera bardzo wyraźne przesłanie (a właściwie przesłania). Nie będę ich jednak przytaczała, bo moim zdaniem są już powszechnie znane. 

Co z częścią trzecią? Została ona nazwana swoistym manifestem profetyzmu. Czy słusznie? Moim zdaniem tak, ponieważ stanowi esencję światopoglądu romantycznego. Romantyczny kochanek Gustaw przechodzi metamorfozę i staje się Konradem – "zbawicielem" narodu polskiego. Decyzja Mickiewicza o postawieniu swojego bohatera przed pewnym wyborem okazała się słuszna. W nim tkwi idea walki narodowowyzwoleńcza.

Istota widzeń w tej części utworu wydaje się świadczyć o jej niezwykłości. Widzenia stanowią zapowiedź tego, co nadejdzie. Ponadto obecność duchów lewej i prawej strony jest szczególnie ważna, gdyż wskazuje na odwieczną walkę dobra ze złem.

~~~

Utworów, w których występuje motyw zjaw, jest znacznie więcej, a wśród nich m.in. Kordian czy Nie-Boska komedia, których w tym artykule nie przywołuję ze względu na pewne ograniczenia objętościowe. Mam jednak nadzieję, że ten przegląd uświadomi Wam, że światopogląd romantyków i ich postrzeganie świata wcale nie były takie nienaturalne. Sądzę, że każdy z nas jest po części romantykiem. Czyż nie czujemy obecności naszych bliskich, którzy już odeszli? Czyż nie wierzymy w możliwość ich ingerencji w nasze życie...?

Share: