Poezja dla opornych cz. I – rodzaje wierszy

Źródło

Cykl Poezja dla opornych powstał z myślą o tych, którzy w jednym miejscu chcą znaleźć wszystkie informacje dotyczące budowy wiersza oraz zgłębić wiedzę na temat środków stylistycznych i symboliki. Głównym zadaniem artykułu nie jest jednak przedstawienie suchych faktów, które przecież możecie znaleźć w każdym podręczniku. Największe znaczenie ma poezja, czyli wiersze, których użyję w ramach przykładów. Mam nadzieję, że spodobają się wam, a nawet staną się źródłem natchnienia.

Zacznę od podstaw, czyli od rodzajów wierszy, które w miarę możliwości poprę fragmentami lub całymi dziełami różnych autorów. Zadbałam, a raczej starałam się również o to, aby przykłady przedstawiały ciekawe i poruszające pozycje.

Budowa wiersza w pigułce.

Na budowę wiersza składają się:

a) liczba strof

b) liczba wersów w strofie

c) liczba sylab (zgłosek) w każdym wersie

d) rymy (z uwzględnieniem wszystkich cech)

e) rytm (regularności w rozkładzie akcentów)

1. Wiersz biały – wiersz, który nie posiada żadnych rymów. Przykładem może być piękny utwór Haliny Poświatowskiej Jestem Julią.

Źródło

Jestem Julią

mam lat 23

dotknęłam kiedyś miłości

miała smak gorzki

jak filiżanka ciemnej kawy

wzmogła

rytm serca

rozdrażniła

mój żywy organizm

rozkołysał zmysły

odeszła […].

2. Wiersz wolny – występuje najczęściej we współczesnej poezji. Nowoczesna forma tworzona jest przez swobodny, ale celowy układ wersów, często o nieregularnej liczbie sylab. Przykładem takiego utworu poetyckiego jest  Gotyk 1954 Tadeusza Różewicza.

Żebra umarłego Boga

sklepione

nad słowami

Źródło

wierzących

ślepo

Bóg

jeż niebieski

nabity na tysiąc iglic wież

katedr banków

ocieka krwią

ludzi

nie własną

z worem złota u szyi

ciągną go

na swoje dno

skazani.

3. Wiersz stychiczny – inaczej ciągły, rzadko występuje w formach krótkich. Nie posiada zwrotek. Przede wszystkim odnajdujemy go w poematach i eposach. Dobrym przykładem jest utwór Jana Kochanowskiego Na dom w Czarnolasie.

Źródło

Panie! to moja praca, a zdarzenie twoje;

Raczysz błogosławieństwo dać do końca swoje!

Inszy niechaj pałace marmorowe mają

I szczerym złotogłowem ściany obijają,

Ja panie! niechaj mieszkam w tem gniaździe ojczystem

A ty mię zdrowiem opatrz i sumnieniem czystem,

Pożywieniem uczciwem, ludzką życzliwością,

Obyczajmi znośnemi, nie przykrą starością.

3. Wiersz stroficzny - zbudowany z wyraźnie zaznaczonym miejscem podziału na strofy. Jako przykład może posłużyć wiersz Anny Kamieńskiej Widok z gór.

Źródło

Góry nad wodą klęczą jak praczki,

Pełzną owieczki - białe robaczki,

Młoda kobieta gałązki ścina,

Śpiewu jej pełna dolina.

Wśród łąk zielonych stoi staruszek,

Bije i ziemię urodzaj gruszek,

Chronią się dzieci w tarnin wirydarz,

Krzyczą: "Kominiarz, co mi dasz! […].

4. Wiersz toniczny – występuje w nim jednakowa liczba akcentów w każdym wersie, równocześnie ich rozkład nie jest stały. Dzięki regularnemu układowi w poszczególnych wersach wybija się rytm strofy. Doskonałym przykładem jest utwór Księga ubogich Jana Kasprowicza.

Akcent – zaznaczona intonacja, pojawiająca się najczęściej na przedostatniej sylabie wersów.

Źródło

[…] Z głębin tych mroków błękitnych -

Walczący z chwiejnością ludzie! -

Przypływa dziś ku mnie pewność

O cudzie i o nie-cudzie...

Nie ma tu nic szczególnego,

Żadnych tu dziwów świata:

Fundament z skalnych odłamów,

Z płazów świerkowych chata.

Akcent pada na 8 sylabę.

5. Wiersz sylabiczny – zbudowany jest ze stałej liczby sylab w wersach, stałego akcentu na przedostatniej sylabie wersu, średniówce na wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe i rymów żeńskich (inaczej: wielosylabowych, więcej na ten temat w kolejnym artykule z tego cyklu). Wierszem sylabicznym jest utwór Beniowski Juliusza Słowackiego.

Średniówka – miejsce podziału wewnątrz wersu, które dzieli go na dwie części. W wierszach jedenastozgłoskowych (takich jak ten poniżej) występuje po piątej sylabie, natomiast w trzynastozgłoskowcach po siódmej.

 […] Lecz późno! późno już! Gdzie są słuchacze?

Źródło

Czy w grobach klaszczą w ręce zadziwione?

Czy urągają? - nie wiem - i nie raczę

Gonić myślami te smętne, stracone

Mary. Lecz nieraz, kiedy mi zakracze

Orzeł lecący na słońce czerwone,

Zda mi się, że to jakaś dusza bratnia

Znów odlatuje ode mnie - ostatnia! […].

5. Wiersz sylabotoniczny – wiersz o stałej liczbie sylab w wersach i stałym miejscu pojawiania się sylab akcentowanych. Od wiersza sylabicznego różni się miejscem, w którym pojawia się akcent. W tym pierwszym pada on na przedostatnią sylabę od końca, natomiast w sylabotonicznym występuje w dowolnym miejscu, ale reguluje tym samym wszystkie kolejne wersy. Przykładem wiersza sylabotonicznego jest utwór Bzy w Pensylwanii Jana Lechonia.

Źródło

Przed domem uschły biały bez,

Ulica szarą zaszła mgłą.

Smutek bez sensu i bez łez.

...You know, you know...

Lokomotywy nocą gwizd

Gdy się w tej mgle powoli szło.

I szary dzień i smutny list.

...You know, you know...

Potem pod ziemią węgiel wierć

I sennie w barze patrz we szkło.

Co dzień to samo. I już śmierć.

...You know, you know...

To są najpopularniejsze i najbardziej podstawowe rodzaje wierszy. Prawda jest niepodważalna: budowa to tylko sposób przekazania myśli podmiotu lirycznego, najważniejsza jest jednak jego treść. Niezależnie od tego, którą opcję wybrał poeta, głównym zadaniem dzieła jest wzbudzenie emocji, zachwycenie, skłonienie do refleksji. Czasami autorowi udaje się to, innym razem niestety nie. Wszystko zależy od naszej wrażliwości i gustu. Są utwory, które zamknięte w narzuconym schemacie budowy i rymów, tracą swój wydźwięk. Poeta musi więc podjąć decyzję dotyczącą konstrukcji i liczyć się z jej konsekwencjami.

W następnym artykule z tego cyklu przedstawię wam różne rodzaje rymów. Poprę je - tak jak w tym przypadku - ciekawymi utworami. Zaczniemy również poznawać środki stylistyczne.

Share: