Poezja dla opornych – środki stylistyczne cz. I

źródło

Skoro temat analizy wiersza ze względu na jego budowę oraz rodzaje rymów mamy już za sobą, to możemy z powodzeniem przejść do nie mniej ciekawej kwestii środków stylistycznych. Czym one są i jaką pełnią funkcję? Otóż można powiedzieć, że to właśnie dzięki nim zwykły tekst niczym brzydkie kaczątko zamienia się w pięknego łabędzia. To właśnie środki poetyckie nadają głębszy sens rzeczom prostym, a niekiedy wręcz codziennym. Wspierają przejście tekstu epickiego w liryczny. Jak się nazywają i jakie jest ich zadanie? O tym w kolejnych artykułach z cyklu Poezja dla opornych.

Kilka słów teorii.

Środki stylistyczne (poetyckie) – środki używane w szeroko pojętej sztuce, mające na celu wywołanie u odbiorcy pożądanych emocji.

Są podstawową jednostką stylu artystycznego utworu lirycznego. Wyróżniamy: fonetyczne (dźwiękowe), morfologiczne, słowotwórcze, składniowe, leksykalne oraz figury stylistyczne, czyli tzw. tropy.

W wolnym tłumaczeniu: jak z prostych tematów zrobić sieczkę naukową.

Środki stylistyczne mają po prostu na celu nadanie nieskomplikowanym rzeczom wielowymiarowego klimatu, poruszenie wyobraźni, ukierunkowanie odbiorcy na właściwe tory rozumowania poruszanych kwestii.

Na pewno wszyscy znacie często dotykany przez uczniów problem błękitnych zasłon lub firanek, a dokładniej, co poeta miał na myśli, pisząc, że powiewają w jego stronę błękitne zasłony. Otóż gdybyśmy analizowali tekst epicki, moglibyśmy tej kwestii nie poruszać, jeśli nie ma ona znaczenia fabularnego, musimy jednak pamiętać, że w przypadku liryki sytuacja jest skrajnie inna.

Sformułowanie błękitne zasłony jest przykładem pierwszego, a zarazem najpopularniejszego środka stylistycznego, jakim jest epitet.

1. Epitet – wyraz określający rzeczownik w wierszu, najczęściej jest to przymiotnik.

W przykładowym wierszu Firanka Władysława Broniewskiego odnajdziemy ich kilka. W tekście zostały zaznaczone pogrubieniem.

Otworzyłem okno, a firanka
pofrunęła ku mnie,
jak Anka
w trumnie.

Biała firanka, błękitne zasłony,
zaszeleściło...
O! pokaż mi się od tamtej strony!
Jesteś? Jak miło!....

Jak miło... jak miło... jak strasznie,
moja miła...
Ja już chyba nie zasnę...
Firanka?... Czy tyś tu była?

Znaczenie użycia epitetu może być różne. W przypadku tego wiersza podkreślenie barwy zasłon i firan ma za zadanie stworzenie wizji, jakby wspomniana córka poety przyszła go odwiedzić.

Jeśli ciężko jest wam zrozumieć sens takiego zestawienia, zalecam przypomnienie sobie scen w horrorach, w których to częstym motywem jest powiewająca firanka. Cel zabiegu to stworzenie wrażenia, że przedmiot nieożywiony staje się duchem, halucynacją, wizją.

W tym samym wierszu znajduje się także bardzo popularny i łatwy do odnalezienia inny środek stylistyczny, jakim jest porównanie. W tekście został on podkreślony.

2. a) porównanie – zestawienie cech dwóch zjawisk za pomocą zaimków: jak, jakby, jakoby, na kształt. Używamy go, aby porównać ze sobą pewne słowa i uwidocznić ich cechy.

Tak mniej więcej wygląda budowa porównania:

człon pierwszy + jak, jakby, jak gdyby, na kształt, niby, podobny, na podobieństwo itp. + człon drugi.

W kontekście tego utworu porównanie zaznacza rzeczywiste położenie Anny oraz nadaje nieco klimatu grozy.

Błędem byłoby nie wspomnieć, że w przypadku porównania spotykamy się z jego jeszcze inną odmianą, a mianowicie porównaniem homeryckim.

Idąc za definicją zamieszczoną w słowniku PWN:

b) porównanie homeryckie – porównanie, którego jeden człon jest rozbudowanym opisem ludzkich czynów zestawionych z zachowaniem zwierząt lub ze zjawiskami przyrody.

Jak sama nazwa wskazuje, porównanie to pochodzi z czasów Homera, a więc starożytności, dlatego też znaczną ich liczbę możemy odnaleźć np. w Iliadzie. Oto przykład:

Jak kiedy wichr południowy ze wschodnim uderzą na siebie

i wysokimi targają drzewami na leśnej polanie,

dębem, jesionem czy pniem dereniu, co korę ma gładką,

długie zasię gałęzie z łomotem biją okrutnym

źródło

jedna w drugą i trzask się rozlega łamanych konarów –

tak Achajów i Trojan zastępy runęły na siebie.

Kolejne, równie ważne, ale występujące już w mniejszym nasileniu środki poetyckie (w kolejności alfabetycznej), przedstawiam poniżej.

3. Aforyzm – inaczej uwielbiana przez wszystkich złota myśl. Zwięzła, przeważnie jednozdaniowa wypowiedź, wyrażająca ogólną prawdę filozoficzną lub moralną w sposób zaskakujący i błyskotliwy.

Przykładów jest mnóstwo, ale ja przytoczę jeden z moich ulubionych:

Bądź odważny, gdy rozum zawodzi, bądź odważny. W ostatecznym rachunku jedynie to się liczy. Zbigniew Herbert

4. Alegoria – treść, która poza znaczeniem dosłownym ma jeszcze jedno: ukryte i domyślne. Często występuje w bajkach, gdzie bohaterowie-zwierzęta uwydatniają ludzkie wady.

Idealnym przykładem jest bajka Ignacego Krasickiego Czapla, Ryby i Rak, której nie będę tutaj dodawać ze względu na jej obszerną treść. Do zapoznania się z nią odsyłam tutaj.

5. Aliteracja – mało popularny środek stylistyczny. Jego użycie polega na powtórzeniu w celach ekspresywnych jednej lub kilku głosek na początku lub w akcentowanych pozycjach kolejnych wyrazów tworzących zdanie lub wers. Pojęcie akcentu wyjaśniałam już we wcześniejszym artykule. Jeśli ktoś nie rozumie, czym jest pozycja akcentowana, to odsyłam do niego.

Aliteracja występuje przede wszystkim w poezji dawnej i w dużej mierze to właśnie tam można ją znaleźć. Przykłady za Wikipedią:

a) biją Boże bębny

b) przecież pięknie pana przepraszam

c) it takes two to tango (ang.) – do tanga trzeba dwojga

d) Veni, vidi, vici (z łac., przypisywane Cezarowi) – przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem.

6. Aluzja literacka – jest dokładnie tym, co wskazuje nazwa. W tekście literackim nawiązanie, odwołanie się do innego tekstu, stylu, zjawiska za pomocą określonych sygnałów rozpoznawalnych dla odbiorcy. Przykładem mogą być np. Treny Jana Kochanowskiego, które nawiązują do mitologii greckiej.

Tren X

[...]Czyliś na szczęśliwe
Wyspy zaprowadzona? Czy cię przez tęskliwe
Charon jeziora wiezie i napawa zdrojem[…]

Tym całkowicie opornym na poezję wytłumaczę to łopatologicznie. Gdyby powstał wiersz – a raczej taki nie istnieje – w którym zamieszczono by wers W Tobie była magia, o synu, jak w tym chłopcu co z blizną pioruna na czole zło pokonał, krew przelewając w poświęceniu... to byłaby to aluzja literacka do Harry'ego Pottera.

7. Anafora – celowe powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi. Stosowana jest w poezji i oratorstwie. Środek stylistyczny, który bardzo łatwo zauważyć. Jeśli na początku wersu pojawiają się takie same słowa, to jest to anafora. Przykład:

Wisława Szymborska – Monolog dla Kasandry

To ja, Kasandra.
A to jest moje miasto pod popiołem,
A to jest moja laska i wstążki prorockie,
A to jest moja głowa pełna wątpliwości[…].

To tylko kilka środków stylistycznych z ich szerokiej gamy. Resztę poznamy w następnych artykułach z cyklu.

Dla poćwiczenia zostawiam wam przepiękny wiersz Zbigniewa Herberta Dwie Krople. Spróbujcie odnaleźć w nim opisane wyżej środki stylistyczne.

Lasy płonęły -
a oni
na szyjach splatali ręce
jak bukiety róż
ludzie zbiegali do schronów -
on mówił że żona ma włosy
w których się można ukryć

okryci jednym kocem
szeptali słowa bezwstydne
litanię zakochanych

Gdy było bardzo źle
skakali w oczy naprzeciw
i zamykali je mocno
tak mocno że nie poczuli ognia
który dochodził do rzęs

do końca byli mężni
do końca byli wierni
do końca byli podobni
jak dwie krople
zatrzymane na skraju twarzy.

A bardziej leniwych zachęcam do podzielenia się waszymi ulubionymi aforyzmami w komentarzu.

Share: