Lalka

źródło

Lalka to powieść społeczno-obyczajowa Bolesława Prusa publikowana w odcinkach w latach 1887-1889 w dzienniku Kurier Codzienny, wydana w 1890 w Warszawie w wydawnictwie Gebethner i Wolff.

Początkowo książka miała nosić tytuł Trzy pokolenia, jako odwołanie do trzech generacji reprezentowanych przez Rzeckiego (pokolenie dawnych idealistów, romantyczny idealizm polityczny), Wokulskiego (pokolenie przejściowe) i Ochockiego (pokolenie nowych idealistów, pozytywistycznych idealistów naukowych). Prus twierdził, że tytuł Lalka był właściwie przypadkowy i odnosił się jedynie do zabawki Heluni Stawskiej oraz do przeczytanej w gazecie notki o procesie dotyczącym kradzieży dziecięcej zabawki.

Akcja powieści rozgrywa się głównie w Warszawie (w epizodach w Paryżu i Zasławiu) w latach 1878-1879.

Prus wprowadził do powieści szereg motywów romantycznych. Postacią romantyczną jest częściowo Wokulski. Z tą epoką łączy go postawa życiowa, oparta jednocześnie na głębokim konflikcie ze społeczeństwem i wolą radykalnej zmiany i poprawy rzeczywistości; walka pomiędzy własną indywidualnością a poczuciem obowiązku wobec wspólnoty. Szczególnie jednak ta łączność występuje w jego miłości do Izabeli, odgrywającej rolę idealnej kochanki romantycznej. Miłość ta jest wielokrotnie kojarzona z twórczością Adama Mickiewicza – Wokulski, podobnie jak Gustaw z Dziadów, odwiedza miejsca, w których zaznał szczęścia z ukochaną oraz wygłasza tyradę przeciwko książkom, które wzbudziły w nim niewłaściwe pragnienia. Romantyczne są również wyobrażenia Wokulskiego o Izabeli, typowy dla epoki wydaje się także kult nieosiągalnej kobiety arystokratycznego pochodzenia, a także wizje i nagłe olśnienia (np. na stacji w Skierniewicach), które napotyka postać.

Motyw nieszczęśliwej miłości romantycznej realizuje się też w postaciach prezesowej Zasławskiej i stryja Wokulskiego. Ich związek połączony jest z takimi motywami epoki jak kult pamiątek, wiara w połączenie się po śmierci i związek dusz oraz melancholia. Również towarzyszący tej miłości cytat z Mickiewicza łączy ich z romantyzmem.

Arystokracja w powieści reprezentowana jest przez Izabelę Łęcką, jej ojca Tomasza, a także Juliana Ochockiego, państwa Krzeszowskich, Starskiego oraz postacie pojawiające się w Zasławiu. Arystokracja i szlachta są w powieści przedstawione jako warstwy anachroniczne, które nie pełnią już żadnej istotnej funkcji społecznej, a pielęgnują jedynie w sobie przekonanie o własnej wyższości wobec innych warstw, wspomnienia dawnych czasów i kosztowne nawyki. 

Mieszczaństwo polskie przedstawione jest przy pomocy epizodycznych bohaterów, do których zalicza się Szprota, Dekrewskiego oraz Węgrowicza. Polacy w Lalce ukazani są w negatywnym świetle. Swój czas spędzają na obgadywaniu osób, którym udało się do czegoś w życiu dojść, jak choćby Wokulskiego. Głównie przebywają w knajpie oraz piją napoje alkoholowe. Chcą dorównać arystokracji, jednak nic nie robią w tym kierunku. 

Do Żydów należą Szlangbaumowie (właśnie oni w finale powieści przejmują sklep i spółkę założoną przez Wokulskiego) oraz doktor Szuman. Żydzi w powieści Prusa to naród przedsiębiorczy, aktywny i rozwijający się. Angażują się w polski ruch narodowowyzwoleńczy. Szczególną postacią jest Szuman, lekarz i przyjaciel Wokulskiego. Prus włożył w jego usta słowa krytyki, jak i pochwały społeczności polskich Żydów. Również na ich przykładzie autor powieści chciał pokazać klęskę pozytywistycznego ideału tolerancji.

Niemieckość jest ukazana w książce poprzez postacie należące do starszego pokolenia rodziny Minclów, opisane w pamiętniku Rzeckiego. Bohaterowie ci skonstruowani są zgodnie z panującym ówcześnie uproszczonym stereotypem, przypisującym Niemcom takie cechy, jak: dbałość o codzienny rytuał i porządek, korpulentna figura, skąpstwo, obsesyjna dbałość o interes i zarobek, brak wyobraźni i fantazji, poczciwość, ograniczone horyzonty, powolność w ruchach, nieuleganie gwałtownym emocjom, nieumiejętne posługiwanie się polszczyzną. Ewa Paczoska uważa, że Rzecki posługuje się takim stereotypem po to, aby skontrastowana z niemieckością wizja polskości uzyskała większą atrakcyjność, dając tym samym staremu subiektowi poczucie tożsamości narodowej i związane z tym pokrzepienie i poczucie ładu.

Share: