Językowe obserwacje cz. III

źródło

Dziś zapraszamy was w podróż przez dialekty i gwary. Pokrótce wyjaśnimy wam, na czym polega zasadnicza różnica między gwarą a dialektem oraz zagłębimy się w polską dialektologię.

Gwara jest  mówioną odmianą języka narodowego używaną tylko na pewnym (stosunkowo niewielkim) ograniczonym terenie, która nie podlega regułom norm poprawnościowych; o zgodności wypowiedzi z danym systemem gwarowym decyduje zwyczaj językowy. Gwara jest podrzędna w stosunku do dialektu i bywa nazywana mową wiejską.

Dialekt służy do codziennego porozumiewania się ludności regionalnej. Od języka ogólnego różni go nie tylko zasięg, ale przede wszystkim funkcje społeczne, jakie pełni. W przypadku dialektu wyróżniamy jedynie odmianę mówioną. Odznacza się on swoistymi cechami, m.in. fonetycznymi i leksykalnymi.

W wielu pracach z zakresu dialektologii pojęć gwara i dialekt używa się zamiennie.

Język ogólny, choć wyrasta na podstawie dialektów, świadomie się rozwija, podczas gdy rola dialektów znacznie maleje.

Dialekty ludowe i język ogólny tworzą razem polski język narodowy.

Poznajmy poszczególne dialekty i gwary polskie.


Gwara środowiskowa/ zawodowa – odmiana języka obejmująca konkretną grupę zawodową lub środowiskową. Od języka ogólnego wyróżnia się określonym, charakterystycznym tylko dla siebie słownictwem, zwanym slangiem lub żargonem.

Znajomość tego słownictwa wyróżnia daną grupę spośród setek innych, sprawia, że staje się ona w pewien sposób wyjątkowa. Slang nadaje nowe określenia na znane nam przedmioty, które jednak dla grupy mogą nosić specjalne znaczenie. Ta ważność podkreślana jest często przez ekspresywność wyrazów. Poprzez gwarę członkowie grupy tworzą swój własny hermetyczny kod, często zupełnie nierozumiany przez niewtajemniczonych. Bo czy współcześni dziadkowie rozumieją zawsze swoich wnuczków?

Grupy środowiskowe tworzące gwarę to m.in.:
a) uczniowie:
– matma, polak itp. = matematyka, język polski
– but = ocena niedostateczna
– dyro = dyrektor

b) więźniowie:
– kuliel = wizjer w drzwiach celi
– piłat = sędzia
– przewaga = rozprawa sądowa

c) internauci:
– box = komputer
– LOL = mnóstwo śmiechu
– BTW = swoją drogą

Grupy zawodowe tworzące gwarę to m.in.:
a) myśliwi:
– lampy = oczy wilka
– biegi = nogi dzika
– gach = samiec zająca

b) kierowcy:
– wiatrak = policjant na skrzyżowaniu
– asfalciarz = autostopowicz
– kogut = sygnalizator na dachu auta

c) aktorzy:
– ogoniasta = statystka
– szyć = improwizować
– gierka = oklepany chwyt aktorski

Dialekt wielkopolski

Wśród dialektu wielkopolskiego wyróżnia się gwary: Wielkopolski północnej, południowej, środkowej i zachodniej.

Dialekt ten posiada wiele cech określanych jako typowo wielkopolskie, takie jak:

– brak mazurzenia (wymowy spółgłosek sz, cz, dż, ż jako s, c, dz, z)

– dźwięczna wymowa spółgłosek na końcu pierwszego wyrazu przed drugim wyrazem, który zaczyna się na samogłoskę lub spółgłoski l, ł, m, n, r

– dwuelementowa wymowa samogłosek, np. ptauk = ptak

– samogłoski nosowe są wymawiane niesynchronicznie i wąsko, np. widzom = widzą

– silne upodobnianie sąsiadujących ze sobą spółgłosek, np. leki = lekki

– niektóre formy dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju nijakiego, np. kazanio = kazano

– końcówka i w odmianie liczebników od 5 do 10, np. w szyści budynkach = w sześciu budynkach.

Dialekt mazowiecki

– fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca, np. jusz należało = już należało

– mazurzenie (wymowa spółgłosek sz, cz, dż, ż jako s, c, dz, z), np. wjecór = wieczór; w niektórych regionach Mazowsza występuje jabłonkowanie, które zastępuje mazurzenie, np. sziare sziano = szare siano

– a pochylone, np. nieroz = nieraz

– e pochylone, np. mlyko = mleko

– o pochylone, np. pudzie = pójdzie

– wymawianie samogłoski nosowej ę oraz samogłoski e przed spółgłoską nosową (eN) jako an bądź ey, np. wjancyj a. wjencej = więcej, tygo = tego

– częsty brak ściągnięcia w czasownikach, np. stojać = stać.

Dialekt małopolski

– wymowa końcówki enka, np. renka = ręka
– przesunięcie akcentu w wołaczu na ostatnią sylabę
– częste używanie partykuły że w trybie rozkazującym, np. idźże = idź
– zaśpiew w mowie potocznej
– zlewanie zbitek t-sz i d-ż w afrykaty t i dż, np. drzwi = dżwi

Dialekt śląski

– mazurzenie
– sziakanie lub jabłonkowanie, np. cziasny = ciasny
– o pochylone, np. droużka = dróżka
– a pochylone, np. mioł = miał
– e  pochylone, np. śniyg = śnieg
– samogłoska en wymawiana jest jako an, np. cianżki, y, np. rzyndzie
– wymawianie aj, np. w wyrazie daj, jako ej, np. dej = daj.


Przedstawiłyśmy oczywiście tylko kilka cech poszczególnych dialektów, tak żeby ogólnie wskazać zmiany, które następują w regionach Polski. Osoby, które chciałyby się zagłębić w temat dialektów i gwar polskich, odsyłamy na stronę internetową http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/, na której znajdą szczegółową ich charakterystykę. Mamy nadzieję, że powyższy artykuł  w jakimś stopniu was zaciekawił i uświadomił, że choć język polski jest jeden, posiada kilka odmian.

Kolejny artykuł Językowych obserwacji będzie dotyczył najpopularniejszych błędów popełnianych przez Polaków nieświadomie. Przygotujcie się, to już wkrótce!

Share: